Dlaczego niektóre osoby potrafią tak łatwo współodczuwać stany emocjonalne innych ludzi i rozpoznawać sposoby myślenia drugiej osoby, podczas gdy inni wydają się być zupełnie obojętni?
Sekret tkwi w wysoko rozwiniętej empatii - niezwykłej zdolności, jednej z bardziej fascynujących i istotnych cech ludzkiego doświadczenia, wpływającej na nasze relacje, zachowania społeczne oraz ogólny rozwój jednostki i społeczeństwa.
Zapraszamy do podróży przez fascynujący świat empatii, w którym odkryjemy czym ona jest, jak ta zdolność kształtuje nas jako jednostki społeczne, oraz jak możemy ją rozwijać, aby tworzyć bardziej wspierające i zrozumiałe otoczenie dla nas wszystkich.
Czym jest empatia - definicja
Empatia to zdolność do rozumienia i współodczuwania emocji oraz dostrzegania perspektywy innych osób.
Brené Brown, amerykańska psycholog i pisarka, wskazuje, że empatia to „chęć czucia z drugim człowiekiem”, „zrozumienie jego wewnętrznego świata”, to „połączenie”. Doskonale obrazuje to ten krótki filmik Brené Brown:
Empatia pomaga zarówno w zrozumieniu emocji i potrzeb innych, jak również w wyrażaniu wsparcia i zainteresowania tym, co przeżywają. Co więcej, to zdolność poznawcza umożliwiająca poznanie motywów kierujących czyimś zachowaniem.
Jest podstawą naszego zdrowia psychicznego, pozytywnie wpływa na nasze relacje z innymi i buduje więzi międzyludzkie. Jest istotnym elementem rozwoju społecznego.
Kim jest człowiek empatyczny: co to znaczy?
Poniższy piękny cytat Carla Rogersa wyjaśnia bardzo wiele:
„Bycie empatycznym to widzenie świata oczami drugiego, a nie widzenie własnego odbitego w jego oczach”
Oto cechy charakterystyczne dla osób empatycznych:
Umiejętność słuchania: potrafią słuchać aktywnie i z uwagą, dając innym poczcie że są ważni; takie słuchanie to zdolność zrobienia w sobie przestrzeni na czyjąś opowieść.
Nieocenianie innych: zazwyczaj unikają oceniania innych i starają się zrozumieć ich bez osądzania. „Słucham Cię i Ci wierzę”.
Zdolność do wczuwania się: są w stanie wczuć się w cudzą perspektywę, zrozumieć cudze uczucia i doświadczenia.
Otwartość na różnorodność, promowanie tolerancji: doceniają różnorodność kulturową, społeczną i indywidualną co pozwala im unikać uprzedzeń i stereotypów; zdają sobie sprawę, że można odczuwać różne emocje i doświadczać różnych sytuacji; są gotowi zaakceptować tę różnorodność.
Wrażliwość na potrzeby innych: zwykle są wrażliwi na potrzeby i cierpienie innych jednostek, gotowi do udzielenia wsparcia i pomocy.
Rozwiązywanie konfliktów: często dążą do harmonii i dobrych relacji. Są bardziej skłonne do komunikacji, negocjacji i szukania win-win solutions, co może przyczyniać się do rozładowania napięć, poprawy relacji między interpersonalnych oraz ograniczenia zachować agresywnych.
Takie osoby odgrywają istotną rolę w budowaniu lepszego, bardziej zrozumiałego i wspierającego świata, w którym ludzie są gotowi wzajemnie się wspomagać i szanować.
Dzięki empatii łatwiej jest nawiązywać więzi z innymi, co sprzyja harmonijnym interakcjom społecznym i relacjom interpersonalnym.
Źródła empatii - skąd się to bierze?
Badania neurobiologiczne i neuropsychologiczne pokazują, że reakcja empatyczna jest wynikiem przetwarzania informacji przez neurony lustrzane, czyli grupę komórek nerwowych mieszczących się w korze motorycznej płata czołowego oraz korze ciemieniowej. Ich wyjątkowość polega na tym, że umożliwiają interpretację zachowań obserwowanych u innych osób na drodze prawdziwej stymulacji, co daje podstawę do współodczuwania.
Empatia jest naturalną cechą każdego człowieka. Bez niej nie bylibyśmy zdolni do budowania relacji w społeczeństwie. Już niemowlęta odczuwają empatię na długo przed swoimi pierwszymi urodzinami.
Empatia i relacje pozwalają na zaspokojenie potrzeby przynależności, która znajduje się w centrum znanej piramidy potrzeb Maslowa.
Co jednak sprawia, że ludzie charakteryzują się tak zróżnicowanymi poziomami zdolności empatii?
Po pierwsze empatię powodują połączenia nerwowe w naszych mózgach i to one mogą wpływać na to na ile jesteśmy empatyczni. Badania wskazują, że upośledzone działanie połączeń nerwowych ma związek ze stosowaniem przemocy, psychopatii i zachowań antyspołecznych czyli brakiem empatii.
Empatia często jest wynikiem interakcji wielu różnych czynników. Jej rozwój jest procesem złożonym i stopniowym, który może być kształtowany przez różne doświadczenia przez całe nasze życie.
Psychologia wyróżnia trzy następujące główne źródła, które są odpowiedzialne za budowanie poziomu empatii u człowieka.
PREDYSPOZYCJE BIOLOGICZNE: zaliczamy tu przede wszystkim cechy dziedziczne. Badania pokazują, że nasze geny odpowiadają za określony poziom empatii aż w 50 procentach.
PREDYSPOZYCJE PSYCHOLOGICZNE: to doświadczenia z dzieciństwa, sposób wychowania, ale również sposób przywiązania, jaki udało nam się wypracować na etapie wczesnego dzieciństwa. To relacje i wzorce, jakie panowały i panują w naszych rodzinach. Dzieci, które od najmłodszych lat uczą się identyfikowania i wyrażania emocji, są wychowywane w poczuciu odpowiedzialności za innych oraz doświadczają empatii ze strony opiekunów, mają większe szanse na rozwinięcie tej zdolności w swoim życiu.
PREDYSPOZYCJE ŚRODOWISKOWE: ta cenna kompetencja może być również nabywana poprzez obserwację, modelowanie i uczenie się od innych ludzi. Także normy społeczne i wartości kulturowe odgrywają istotną rolę w kształtowaniu poziomu empatii. Kultury, które promują troskę i zrozumienie dla innych przewyższają w tym aspekcie kultury zorientowane na jednostkę.
Pamiętajmy, że empatię można rozwijać i wzmacniać poprzez różne strategie i działania. Więcej na ten temat napiszemy w dalszej części artykułu.
Współodczuwanie u osób wysoko wrażliwych (WWO)
Charakterystyczny dla WWO wysoki poziom empatii i zdolność do współodczuwania, powoduje że szybciej i głębiej angażują się w sprawy innych. WWO intensywnie odczuwają emocje. W odpowiedzi na szereg zarówno przyjemnych, jak i bolesnych wyzwalaczy, doświadczają silnych uczuć (zarówno pozytywnych, jak i negatywnych).
WWO są bardzo empatyczni, a nastroje innych mocno na nich wpływają. Ich mózg cechuje zarówno większa ilość, jak i większa aktywność neuronów lustrzanych, które odpowiadają za poziom odczuwania większej empatii i pomagają poznać cudze intencje. WWO nie tyko domyślają się, jak ktoś się czuje, ale w pewnym stopniu sami odczuwają to samo co ta osoba, ponieważ są często bardzo wyczulone na subtelne sygnały społeczne, takie jak ton głosu, gesty ciała czy wyraz twarzy. Dzięki temu bezbłędnie rozpoznają emocje i potrzeby innych.
Po więcej informacji na temat WWO odsyłamy do artykułu pt. Osoby Wysoko Wrażliwe.
Jak rozwijać komunikację empatyczną NVC (Porozumienie Bez Przemocy)
Marshall Rosenberg, twórca procesu komunikacji nienawigacyjnej znanej także jako Nonviolent Communication (NVC), czyli Porozumienie Bez Przemocy (PBP), również porusza temat empatii w swojej pracy. Jego książka pt. "Nonviolent Communication: A Language of Life" (Komunikacja Bez Przemocy: Język Życia), stała się klasykiem w dziedzinie komunikacji i rozwiązywania konfliktów.
W kontekście NVC, empatia jest kluczowym elementem w budowaniu głębokiego zrozumienia i wspierania autentycznej komunikacji między ludźmi.
Rosenberg opisuje ją jako zdolność do wczuwania się w cudze uczucia i emocje, potrzeby i perspektywy, bez oceniania, krytykowania czy interpretowania. W jego podejściu do komunikacji, polega to na słuchaniu w taki sposób, by naprawdę zrozumieć to, czego druga strona doświadcza. Odzwierciedlają to jego wnikliwe cytaty.
„Empatia to pełne szacunku zrozumienie cudzych doświadczeń”
Podkreśla również, że prawdziwa empatia wymaga autentycznej obecności i odpowiedzialności, skupienia całej uwagi na rozmówcy i gotowości zrozumienia jej wewnętrznego doświadczenia. Wszystko zależy od naszej zdolności do bycia obecnym w bieżącej chwili. Cali jesteśmy z rozmówcą, obecni w przestrzeni jego przeżyć.
„Empatia: opróżnienie umysłu i słuchanie całym jestestwem”.
Często zdarza się, że zamiast empatii pojawia się w nas silne pragnienie udzielania rad, dodawania otuchy, pocieszania lub wyrażania opinii.
„Nim zaczniesz udzielać rad albo dodawać otuchy, najpierw spytaj.”
Rosenberg dodaje, że nie zdołamy komuś dać czegoś czego sami nie mamy. Współodczuwanie jest jak most, który łączy nas z innymi. Żeby móc innym ofiarować empatię, sami także jej potrzebujemy. Kiedy czujemy, że schodzimy na pozycje obronne, powinniśmy zastosować jedną ze strategii, by najpierw okazać wsparcie samym sobie.
Zastanów się proszę, co wpłynęło na Twoje obniżone możliwości. Zmęczenie? Trudny okres w życiu? Stres? Zatrzymaj się, porozmawiaj z kimś, kto Cię zna i zrozumie, odpocznij.
Rodzaje empatii jako elementy emocjonalnej inteligencji
Inteligencja emocjonalna składa się z kilku kluczowych elementów, które pozwalają rozumieć, kontrolować i wyrażać swoje uczucia, jak również czytać emocje otaczających nas osób. Jednym z jej głównych składników jest właśnie empatia. Daniel Goleman, amerykański psycholog, autor bestsellerowej książki "Inteligencja emocjonalna", podkreśla jej wagę jako kluczowego elementu tego rodzaju inteligencji, ponieważ umożliwia ona budowanie zdrowych relacji oraz skuteczne współdziałanie z nimi.
Goleman dzieli ją na empatię emocjonalną i poznawczą i rozróżnia w sposób następujący:
empatia poznawcza to umiejętność zrozumienia punktu widzenia drugiej strony, spojrzenia na rzeczywistość z jej perspektywy;
empatia emocjonalna to zdolność odczuwania emocji drugiej osoby.
Wg Golemana wyrasta ona ze samoświadomości. Samoświadomość to zdolność do pojmowania swoich stanów psychicznych. To świadomość tego, co dzieje się w naszym wnętrzu. Z kolei im bardziej jesteśmy otwarci na nasze własne emocje, tym lepiej odczytujemy uczucia innych osób.
Samoświadomość, polegająca na umiejętności spostrzegania i rozumienia tego, co czujemy w danej chwili, jest równocześnie podstawą inteligencji emocjonalnej. Wszelkie cieplejsze stosunki z innymi, które leżą u podstaw troski o nich, wynikają z emocjonalnego dostrojenia się, czyli ze zdolności do empatii.
Goleman twierdzi, że kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest nie tyle wyraz słowny co zdolność do odczytywania sygnałów niewerbalnych: tonu głosu, gestu, czy wyrazu twarzy. Na prawdziwe emocje danej osoby wpływa nie to co mówi, ale jak to mówi. W badaniach nad komunikowaniem się stwierdzono, że 90 albo więcej procent przekazywanych emocji nadaje się właśnie kanałami niewerbalnymi.
Czym empatia różni się od współczucia?
Pojęcie empatii i współczucia często bywają stosowane zamiennie, jednak różnią się między sobą sposobem reagowania na czyjeś cierpienie lub trudności. Wokół tych różnic toczy się żywa dyskusja.
Jak już wiemy empatia pozwala wczuć się w cudzą sytuację lub perspektywę, skupić się całkowicie na niej, ujrzeć rzeczy z jej punktu widzenia, w sposób obiektywny.
Osoba empatyczna potrafi współodczuwać wraz z kimś, a nie wobec kogoś.
Współczucie polega raczej na przejmowaniu uczucia drugiej osoby i identyfikowaniu się z nim. Może objawiać się poprzez działania takie jak udzielanie wsparcia, pocieszanie lub oferowanie pomocy. Jest to reakcja emocjonalna, która wywołuje chęć złagodzenia czyjegoś bólu lub nieszczęścia. Oznacza troskę, ale Wojciech Eichelberger zauważa, że:
Z pozoru słodkie i piękne współczucie może być skażone litością i w gruncie rzeczy niewiele nas kosztuje. Wyrażamy je, aby poczuć się lepiej koncentrując się na „ja”.
Celem empatii jest „wejście w buty” drugiego człowieka, a nie stawianie siebie w pozycji wyższej. A to czasem jest problemem współczucia, kiedy mówimy: „jaki jesteś biedny”, „tak mi ciebie szkoda”, ale równocześnie myślimy „dobrze, że ja jestem inny”, „dobrze, że mnie to nie dotyczy”. Zatem współczucie niekoniecznie wymaga pełnego zrozumienia czyjejś sytuacji.
Podsumowując ten wątek, współczucie stawia nas w pewnym sensie wyżej, natomiast empatia jest zdolnością postawienia się dokładnie w sytuacji innej osoby.
Jak działa empatia zbyt silna
Empatia musi być używana w zdrowy i świadomy sposób. Oto kilka przykładów jej nadużywania:
Manipulacja emocjonalna: osoby o dużej empatii mogą paść ofiarą manipulacji przez inne osoby, które wykorzystują ich zdolność do wczuwania się w potrzeby i uczucia innych w celu osiągnięcia własnych korzyści. W takie sytuacji może pojawić się współuzależnienie w relacji. Osoba empatyczna poświęca własne potrzeby, aby pomóc drugiej osobie. Ale zdarzają się też osoby, które wykorzystują swoją zdolność do empatii, aby manipulować innymi, udając odpowiednie zachowanie, aby osiągnąć swoje cele.
Wypalenie zawodowe: osoby pracujące w zawodach pomocowych opartych na służeniu ludziom często doświadczają wypalenia zawodowego. Nadmierne angażowanie się w problemy i cierpienie innych może prowadzić do wyczerpania psychicznego. Pracownicy zawodów pomocowych często doświadczają znużenia i obciążenia, co skutkuje dystansowaniem się od pacjentów i traktowaniem ich przedmiotowo.
Wypalenie zawodowe z powodu podobnego przeciążenia może też dotyczyć liderów biznesowych. Liderzy o silnej empatii mogą nadmiernie angażować się w problemy swoich podwładnych. Ten wysiłek może prowadzić do przemęczenia nadmierną troską, dalej wypalenia i ...spadku empatii. Niektórzy pracownicy mogą mieć tendencję do wykorzystywania troski szefa, mając nadzieję na trwałe wsparcie i odciążanie od bardziej wymagających zadań. Dlatego konieczna jest opieka empatycznego lidera nad sobą i dbanie o swój dobrostan psychiczny. Troszcząc się o innych, lider nie może rezygnować z siebie.
Brak równowagi między empatią a samoświadomością: Nadmierny poziom może prowadzić do zaniedbywania własnych potrzeb i naruszania swoich granic osobistych. Własny dobrostan jest poświęcany na rzecz innych, co może prowadzić do wyczerpania, wypalenia, frustracji i braku satysfakcji z życia.
Wybiórcza empatia: Może także występować tendencja do selektywnego jej okazywania tylko w stosunku do wybranych osób lub grup społecznych, co może prowadzić do wykluczenia lub dyskryminacji innych.
Empatia może być wyczerpująca. Szczególnie w sytuacji, która wymaga okazywania innym ciągłej uwagi, warto pamiętać, że czerpie ona z naszych zasobów energetycznych - zwłaszcza tych emocjonalnych i umysłowych. Współodczuwanie wymaga koncentracji, samokontroli i gotowości do jej okazania. Osoba nadmiernie empatyczna często nie potrafi postawić swoich potrzeb na pierwszym miejscu, a gdy tak się w końcu dzieje, towarzyszy jej poczucie winy.
Podsumowując, jest pożądana w wielu zawodach, w których człowiek bez empatii sobie nie poradzi. Ale ważne jest ćwiczenie empatii zrównoważonej z umiejętnością stawiania granic, tak by z uważnością i odpowiedzialnością korzystać z tej zdolności.
Co znaczy brak empatii
Przeciwieństwem empatii jest egocentryzm.
Egocentryzm oznacza skupienie wyłącznie na sobie, swoich uczuciach, myślach i potrzebach, jednocześnie nie dostrzegając ich u innych. Egocentryk to osoba, której wydaje się, że wszystko kręci się wokół niej, patrzy na świat tylko ze swojej perspektywy i perspektywy swoich własnych celów. Nie umie sobie wyobrazić, a tym bardziej przeżywać cudzych uczuć, na przykład podwładnych. Egocentryk często nastawiony jest wyłącznie na swoją karierę.
Wg psychologów osoby wykazujące niższy poziom empatii zwykle wychowywały się w poczuciu bezkarności oraz braku odpowiedzialności za innych.
Brak empatii w kontekście społecznym jest zjawiskiem negatywnym. Prowadzi do obojętności, problemów w relacjach międzyludzkich, trudności w rozwiązywaniu konfliktów, a nawet sięgania do rozwiązań siłowych. Jak widać zdolności empatyczne są kluczowe dla rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka, dlatego ważne jest, aby rodzice zwracali na to uwagę już od najmłodszych lat.
W społeczeństwie, gdzie ta umiejętność jest promowana i ceniona, może istnieje większa tendencja do współpracy, zrozumienia i wzajemnego wsparcia. Z kolei niski poziom empatii może prowadzić do konfliktów społecznych, dyskryminacji oraz wykluczenia.
Czy empatii można się nauczyć? Sposoby rozwoju empatii.
Empatię można ćwiczyć i rozwijać. Przede wszystkim bardzo duże znaczenie ma tutaj praca nad samoświadomością, poprzez identyfikowanie własnych uczuć, tego jak nasze ciało reaguje na to co nam się wydarza i tego, co wtedy czujemy i gdzie wędrują nasze myśli.
Oto kilka podpowiedzi ćwiczeń i wskazówek na wzmocnienie empatii:
Aktywne słuchanie: okazuj zainteresowanie swojemu rozmówcy poprzez uważność, patrz mu w oczy, pokazuj mu że podążasz za nim. Ważne jest, aby nie tylko słuchać, ale także słyszeć. Bądź obecny i skoncentrowany na jego wypowiedziach, unikaj myślenia o sobie i przygotowywania w myślach swoich odpowiedzi. Zadawaj pytania, parafrazuj, nie osądzaj.
Praktykowanie wdzięczności: codziennie zastanów się, za co jesteś dzisiaj wdzięczny. Prowadź dziennik wdzięczności. Wdzięczność tworzy nowe ścieżki neuronalne i nastawia nas do wychwytywania większej ilości pozytywów z rzeczywistości.
Rozwijanie samoświadomości: zatrzymuj się w ciągu dnia i wsłuchuj się w swoje ciało i oddech; poczuj jakie w danym momencie są twoje emocje i jak na ciebie wpływają. Praktykuj mindfulness – praktyka uważności pomaga w lepszym zrozumieniu siebie i swoich myśli. Bądź otarty na różne formy wsparcia typu terapia, coaching lub mentoring: możesz otrzymać narzędzia i perspektywę, które pomogą ci lepiej poznać siebie i swoje uczucia, oraz znacząco przyspieszyć swój rozwój osobisty.
Przyjmowanie perspektywy drugiej osoby: wyobraź sobie siebie w sytuacji innej osoby, co wtedy czujesz, o czym myślisz, czego potrzebujesz?
Konsekwentne i świadome budowanie poziomu empatii ma duże znaczenie dla ostatecznego sukcesu. To proces, który wymaga czasu, wysiłku i otwartości. Bądź cierpliwy. Zyskasz lepszą wiedzę o sobie, otwartość na doświadczenia innych, silniejsze relacje i lepsze zdrowie psychiczne.
Jak rozwijać empatię u dzieci
Dorośli często uważają empatię za przejaw słabości i powstrzymują takie reakcje u dzieci. Co więcej, myślenie dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnym wieku szkolnym związane jest z tak zwanym egocentryzmem myślenia, czyli brakiem świadomości, że może istnieć inna perspektywa od naszej. Dlatego szczególnie w sytuacjach kryzysowych, czyli np. gdy dziecko uderzy innego malucha, warto pytać je, jakby się czuło na jego miejscu. W takim momencie warto wyraźnie podkreślać, że takie zachowanie rani drugiego malucha.
Warto również od najmłodszych lat wspólnie z dziećmi działać na rzecz chorych, biednych, samotnych i robić rzeczy dla dobra wspólnego. Zasadniczy wpływ na poziom empatii ma również praca w grupach, w szczególności wszelkiego rodzaju sporty zespołowe.
W rozwijaniu empatii pomaga też przygarnięcie zwierzęcia. Domowe zwierzaki, w szczególności koty i psy potrafią wspaniale wyczuwać samopoczucie swojego właściciela (a nawet chorobę!) i w ten sposób bardzo skutecznie uczyć dzieci wrażliwości na innych.
Podsumowanie. Co należy pamiętać o empatii?
W zglobalizowanym i dynamicznym świecie, w kontekście niepewności i zmiennego otoczenia, umiejętność empatycznego myślenia i działania staje się coraz bardziej cenna. W obliczu ciągłych zmian, lęku i poczucia niepewności co do przyszłości, empatia pozwala nam lepiej radzić sobie z niejednoznacznością, budować wspierające relacje interpersonalne, wzmacniać odporność psychiczną i zwiększać otwartość na różnorodność, włączając w to neuroróżnorodność, o której piszemy w osobnym artykule.
To nie tylko zdolność do zrozumienia innych, ale także klucz do budowania lepszego świata. Pamiętajmy, że empatia to umiejętność zrozumienia innych, którą możemy rozwijać i pielęgnować przez całe życie. Ćwiczmy ją, ponieważ przynosi ona korzyści nie tylko innym, ale nam samym, wzmacnia nasze relacje i daje poczucie wspólnoty. Praktykujmy ją na co dzień i dostrzegajmy piękno w wielorakości naszych doświadczeń.
Bibliografia:
Marshall B. Rosenberg Porozumienie bez przemocy Wydanie 3 rozszerzone.
Elaine N. Aron (2017). Wysoko wrażliwi. Jak funkcjonować w świecie który nas przytłacza.
Zobacz także:
Comments